Vì sao Nguyễn Trường Tộ thất bại?

(Đọc lại bài này thấy tư duy thời đó về diễn tiến lịch sử vẫn còn nông cạn nhưng lưu lại đây để làm tư liệu về sau).

Nguyễn Trường Tộ thông minh xuất chúng


Nguyễn Trường Tộ sinh ra trước khi quân Pháp chính thức xâm chiếm Việt Nam (1858) đúng 30 năm. Vào năm 1858, khi hải quân Pháp đổ bộ vào cảng Đà Nẵng và sau đó xâm chiếm Sài Gòn thì ông được giám mục Gauthier đưa qua Hương Cảng, Singapore, Thuỵ Sĩ. Trên đường đi ông có ghé Roma yết kiến Giáo hoàng rồi cuối cùng sang Paris theo học trong gần 2 năm.

Với tư chất là một người thông minh, có hiểu biết sâu rộng về nền văn hóa Việt Nam, là người có khả năng hấp thu những tư tưởng mới, những tinh hoa văn hóa của nhân loại, trong thời gian ngắn ngủi này, ông đã miệt mài học tập tiếp thu tri thức khoa học hiện đại, tìm hiểu thực tế xã hội phương Tây, với mong muốn trở về giúp ích cho đất nước.

Để dễ dàng hình dung, chúng ta hãy dùng một hình tượng xã hội phong kiến Việt Nam lúc bấy giờ đang bị sống trong một căn nhà là một thể chế chính trị phong kiến tập quyền, đứng đầu là vua Nguyễn. Căn nhà ấy được xây dựng trên nền tảng tư tưởng Nho giáo rất lạc hậu và bảo thủ so với trào lưu tư tưởng tiến bộ của phương Tây lúc bấy giờ.

Một du học sinh thông minh và đỉnh ngộ như lúc 30 tuổi được tiếp thu những tư tưởng tinh hoa của thế giới phương Tây đã cảm thấy như được "khai sáng". Ông nghĩ rằng chế độ phong kiến VN cần phải thay đổi, học tập và áp dụng những tư tưởng phương Tây để bắt kịp với thế giới. Chính vì thế khi trở về nước, trăn trở những những tụt hậu của đất nước lúc bấy giờ ông đã đã liên tiếp gửi lên triều đình Huế 59 bản điều trần đề xuất canh tân xây dựng đất nước giàu mạnh. Gần sáu chục bản điều trần này đề cập đủ mọi lĩnh vực, các mặt chủ yếu:

* Về mặt kinh tế: ông quan tâm đến công, nông, thương nghiệp. Mở mang buôn bán trong nước và giao thương với nước ngoài, mời các công ty nước ngoài đến giúp ta khai thác tài lợi, sửa đổi thuế khoá làm sao cho "nước giàu dân cũng giàu"....

* Về mặt văn hóa - giáo dục: ông đề xuất cải cách phong tục, chủ trương coi trọng dân, sửa đổi chế độ thi cử mở mang việc học hành, thay đổi nội dung giáo dục, lấy quốc âm thay thế chữ Hán, lập trại tế bần...

* Về mặt ngoại giao: ông phân tích cho triều đình thấy rõ cục diện chính trị trên toàn thế giới thời đó, những mâu thuẫn về quyền lợi giữa Pháp với Anh và Tây Ban Nha, khuyên triều đình nên ngoại giao trực tiếp với chính phủ Pháp tìm cách ngăn chặn âm mưu xâm lược của bọn Pháp bên này, khéo léo chọn thời cơ lấy lại 6 tỉnh Nam Kỳ, xác lập "tư thế làm chủ đón khách"....

* Về mặt quân sự: thời đó, tuy ông "chủ hoà" nhưng không có tư tưởng "chủ hàng" một cách nguyên tắc. Ông khuyên triều đình cải tu võ bị, trọng võ trọng văn, ưu ái người lính, biên soạn binh pháp, đào tạo sĩ quan, mua sắm tàu thuyền vũ khí, xây dựng phòng tuyến cả ở thành thị lẫn nông thôn, đề phòng quân Pháp xâm lược lan ra cả nước...

Những kiến nghị của Nguyễn Trường Tộ thật sự mang lại một bước đột phá mới trong nhận thức của giới trí thức tinh hoa lúc bấy giờ.

Học giả Lê Thước phê bình công nghiệp bình sinh của ông:

"...Nguyễn Trường Tộ là nhà khoa học, nhà chính trị và cũng là nhà tân học nước ta xưa. Tư tưởng và kiến thức của tiên sinh hơn người đồng thời muôn nghìn."

Tuy nhiên ông đã thất bại trong việc thuyết phục vua quan nhà Nguyễn tin vào những kiến nghị canh tân của mình. Lịch sử VN ghi nhận lại rằng triều đình thời vua Tự Đức cũng không hề quan tâm.

http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/ImageView.aspx?ThumbnailID=20992
Mộ "nhà cải cách không gặp thời" Nguyễn Trường Tộ

Một nhà nghiên cứu đã nhận xét triều đình thời vua Tự Đức: "Vì đầu óc bảo thủ, vì sự thờ ơ, vô trách nhiệm đối với dân với nước mà vua quan triều đình bỏ qua những chủ trương táo bạo, đúng đắn vào lúc đất nước đang cần mạnh lên hơn bao giờ hết".

Có một vấn đề cần đặt ra ở đây đó chính là tư duy và sự suy nghĩ của một người không thể vượt ra khỏi nền giáo dục, văn hóa mà người đó nhận thức được.

Vua Tự Đức hay bộ máy quan lại trong triều đình ông cũng thế, trước những bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ, họ có hai sự lựa chọn.

1. Chấp nhận bản điều trần của ông, mở cửa đất nước cho người Pháp và những người ngoại quốc vào giao thương với Việt Nam

2. Bác bỏ bản điều trần của ông, đóng cửa biên giới, thực hiện chính sách "bế quan tỏa cảng".

Đứng ở thời điểm hiện tại, nhìn về quá khứ mỗi người chúng ta dễ dàng nhận thấy sự sai lầm của vua quan triều Nguyễn lúc bấy giờ trong việc "bế quan tỏa cảng". Thế nhưng dưới một cái nhìn khách quan, nếu như với suy nghĩ của triều đình thời Nguyễn lúc bấy giờ thì rõ ràng việc để cho những người ngoại quốc tự do ra vào đất nước và lãnh thổ của mình sẽ gây ra nhiều mối bất lợi. Rõ ràng là với suy nghĩ và nhận thức của vua quan lúc bấy giờ, họ không thể nào hình dung ra được khi thực hiện những điều trong bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ thì đất nước sẽ phát triển, còn ngược lại thì sẽ bị thực dân Pháp xâm lược.

Một con người, dù đó là vua thì cũng không thể vượt ra khỏi nhận thức về mặt tư tưởng so với thời đại mình đang sống. Chúng ta có bao giờ đặt ngược lại vấn đề: giả sử như vua Tự Đức đồng ý với bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ nhưng cả một hệ thống quan lại bên dưới không đồng ý và không biết cách thực hiện nó như thế nào thì mọi việc sẽ ra sao.

Để thực hiện những kiến nghị của bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ cần phải thay đổi tư tưởng của cả một hệ thống bộ máy cầm quyền từ vua cho đến các quan lại bên dưới.

Nguyễn Trường Tộ không làm được điều đó. Đó thật sự là một thất bại lớn nhất trong cuộc đời của ông. Ông chỉ biết cách nêu ra ý tưởng nhưng không đề ra được những giải pháp để ý tưởng trở thành hiện thực.

Trở lại vấn đề canh tân đất nước, nói đúng hơn là để tạo ra một sự thay đổi trong xã hội VN dựa trên quan điểm của John Kotter về làm sao thay đổi một cách hữu hiệu:

Muốn tạo ra 1 sự thay đổi trong xã hội thì người ta cần phải có những yếu tố sau:

1) Nhu cầu muốn thay đổi hay một tình huống khẩn cấp đòi hỏi đưa tới thay đổi

2) Sự có mặt của một đội ngũ nòng cốt lớn mạnh và có khả năng lãnh đạo đưa tới sự thay đổi

3) Đội ngũ lãnh đạo này phải có tầm nhìn xa và lý tưởng rõ ràng: họ muốn thay đổi điều gì, họ muốn xây dựng điều gì và mục đích cũng như lợi ích của lý tưởng đó với moi người

4) Đội ngũ lãnh đạo này phải có khả năng truyền đạt lý tưởng và tầm nhìn của mình đến với đa số quần chúng chung quanh để tạo nên sự đồng thuận giữa mọi người đưa đến một sức mạnh khổng lồ khiến cho sự thay đổi sẽ diễn ra

5) Đội ngũ lãnh đạo phải có phương hướng và kế hoạch cụ thể để đối phó với mọi trở ngại trong việc thay đổi, họ nên có những kế hoạch phòng bị cần thiết để giải quyết các tình huống xảy ra trong khi tiến hành sự thay đổi.

6) Đội ngũ lãnh đạo này phải có kế hoạch cụ thể từng bước để đánh giá sự thành công trong quá trình thay đổi.
.....

Xét về bối cảnh lịch sử lúc bấy giờ, yếu tố đầu tiên: "nhu cầu muốn thay đổi hay một tình huống khẩn cấp đòi hỏi đưa tới thay đổi" đã có trong xã hội VN. Đất nước đang đứng trên một bờ vực bị thực dân xâm chiếm, triều đình phong kiến của Huế mong muốn có sự thay đổi, canh tân đất nước.

Tuy nhiên xét đến yếu tố thứ hai: "sự có mặt của một đội ngũ nòng cốt lớn mạnh và có khả năng lãnh đạo đưa tới sự thay đổi" thì rõ ràng trong xã hội phong kiến lúc bấy giờ chưa có được yếu tố này.

"Một con én không làm nên mùa xuân", Nguyễn Trường Tộ chỉ là một con én nhỏ nhoi trong một xã hội phong kiến băng giá lúc bấy giờ. Ông chỉ lên tiếng phê phán xã hội thực tại, đề xướng ra những cải cách mà theo ông là sẽ giúp cho xã hội phát triển nhưng ông không biết cách vận động những người có thể ủng hộ ông, những người có khả năng biến những cải cách của ông thành hiện thực.

Nguyễn Trường Tộ là một nhà có tư tưởng cải cách xã hội. Tư tưởng của ông vượt lên trước xã hội phong kiến thời bấy giờ. Tuy nhiên ông không biết cách biến tư tưởng của ông trở thành hiện thực.

Điều đáng ghi nhận ở ông chính là việc ông cương trực, khẳng khái, có tinh thần yêu nước trong việc gởi lên triều đình những kiến nghị có giá trị, đề nghị chánh quyền cải cách chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học, giáo dục...

Lẽ dĩ nhiên nếu các kiến nghị của ông được áp dụng thì sẽ là một sách lược lớn biến Việt Nam trở thành một nước hùng cường, tạo nên chuyển biến quan trọng trong lịch sử giữ nước của dân tộc.

Tuy nhiên vấn đề cần đặt ra là tại sao những bản điều trần của ông không được quan tâm đến?

Chúng ta hãy thử hình dung xã hội phong kiến triều Nguyễn lúc bấy giờ được bao bọc bởi một ngôi nhà đóng cửa khép kín để cố chống chọi sự nguy cơ xâm chiếm của thực dân Pháp lúc bấy giờ đang hiện hữu trước mắt.

Khi từ vùng đất phương Tây tràn ngập ánh sáng văn minh trở về quê nhà, Nguyễn Trường Tộ ra sức gởi các bản điều trần để "kêu gọi" triều đình nhà Nguyễn "mở cửa" trong việc giao thương với các nước phương Tây.

Ông giống như một người đi xa từ một vùng đất ngập tràn ánh sáng trở về ngôi nhà căn nhà tối tăm và khép kín và bảo với mọi người trong ngôi nhà rằng ở ngoài kia có rất nhiều ánh sáng, hãy mở cửa để cho ánh sáng tràn vào.

Thế nhưng ông chưa bao giờ nghĩ tới việc một người khi đã sống trong bóng tối thì trong nhận thức của mình họ luôn nghĩ rằng bóng tối là cần thiết cho cuộc sống của họ, họ không cần đến một thứ ánh sáng xa lạ, một thứ ánh sáng mà theo họ có thể kèm theo đó là những cơn gió độc.

Về mặt thay đổi nhận thức thì ông chỉ có thể thay đổi nhận thức của chính bản thân mình nhưng chưa thay đổi nhận thức của xã hội ông đang sống lúc bấy giờ. Rõ ràng là đến cuối đời ông đã tuyệt vọng và chán chường và đã phải thốt lên:

Nhất thất túc, thành thiên cổ hận
Tái hồi đầu, thị bách niên cơ...
(Một kiếp sa chân, muôn kiếp hận
Ngoảnh đầu cơ nghiệp ấy trăm năm...)

Ông là một người có ý tưởng để canh tân đất nước, tuy nhiên ông đã thất bại trong việc không tìm ra được những phương cách tích cực nào để biến ý tưởng của mình thành hiện thực.